Uzaq əsrlərin sirr
Azərbaycanın gözəl guşələrindən biri olan Astara rayonunda çoxlu sayda qədim tarixə malik abidələr var. Həmin abidələrin dəyəri nəzərə alınaraq, onların 102-si dövlət səviyyəsində mühafizə olunan obyektlər siyahısına daxil edilmişdir. Əhəmiyyətlilik dərəcəsinə görə bu abidələrin 26-sı ölkə əhəmiyyətli arxeoloji, 48-i yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi, 2-si bağ-park monumental xatirə abidəsi, 21-i yerli əhəmiyyətli arxeoloji abidə, 5-i dekorativ – tətbiqi sənət nümunəsi, daş-heykəltaraşlıq nümunəsi kimi təsnif olunmuşdur.
Ən qədim abidələr sırasına e.ə. II minilliyin sonu I minilliyin əvəllərinə aid olan Əzərrüd kəndindəki “Daş qutu nekropolu”, Miki kəndindəki “Miki dolmen nekropolu”, bizim e.ə. V-I əsrlərə aid Rüədila kəndindəki “Xolobin daş qutu nekropolu”nu aid etmək olar. Tunc və antik dövrə aid Siyakü kəndindəki I və II – Siyakü yaşayış yerləri, tunc dövrünə aid “Baba Cabbar kurqanı”, “Təngərüd kurqanı”, “Seyidcamal kurqanı”, “Vaqo” kurqanları, “Baba Hümmət kurqanı”, Artupa kəndindəki “Axicəbəl kurqanı”, Alaşa kəndindəki 3 ədəd kurqan, “Lovayn kurqanı”, Binəbəy kəndindəki “Binəbəy kurqanları”, dəmir dövrünə aid Koraoba kəndindəki “Koraoba daş qutu nekropolu” da bu mədəniyyət nümunələrinə daxildir.
Astara rayonunun Iranla sərhəd kəndləri olan və hazırda əhali yaşamayan Anbaran, Baxçalar, Armudu, Çayağzı, Unuz, Təngöv, Növüştərü, Dilmədi, Siyov və başqa qədim yaşayış məntəqələrində yüzlərlə arxeoloji cəhətdən tədqiq olunmamış maddi-mədəniyyət nümunələri var.
Rayon ərazisindəki ən maraqlı abidə hazırda Tarix-diyarşünaslıq muzeyində saxlanılan daş insan heykəlidir. Bu daş heykəlin 2000 ildən çox yaşı olması barədə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Memarlıq və Incəsənət institutunun mütəxəssisləri muzeyə rəsmi rəy təqdim etmişlər.
Astara rayon Tarix-diyarşünaslıq muzeyində 8 mindən çox eksponat mövcuddur. Muzeydə daş, dəmir, tunc dövrlərinə aid eksponatlar var. IX-XII əsrlərə aid mis sikkələr Şirvanşahlara, Abbasi xəlifələrinə aid digər sikkələr muzeyin bəzəyidir. Buradakı daş parçası üzərindəki Maral təsvirinin 2000-3500 il yaşı var. Astaranın zəngin memarlıq abidələrindən Şahağac kəndindəki XII əsrə aid türbə, Burzubənd kəndindəki Şeyx Məhəmməd Zalani türbəsi xüsusi diqqət cəlb edir.Alaşa kəndinin qərbində yerləşən Divankə qalası, Təngərüd kəndindəki Yekdəst qalası, Hamuşam kəndində gəlin qayaları mədəni irsimizdən qalan yadigarlardandır.
Şindan qalası və Qala-Kafu Astaranın dağlıq ərazisinin ən uca zirvəsində yerləşir. Şindan qalası daş və kərpicdən hörülmüşdür. Daş və sarucdan hörülən qalanın hündürlüyü 18,50 metrdir. O, Heyran gədiyi və Astara Nəmin yolundan rahatca görünür. Qərb tərəfində qədim qəbiristanlıq var. Mehranlı Isa xan və Musa xanın qəbiri bu qaladadır.
Şindan qalasında mühüm hadisələrdən biri Şah Abbas zamanında Talış Həmzə xanın – Astaranın hökmdarının qiyamıdır. O zaman Zülfüqar xan Qarmanlı – Ərdəbilin hökmdarı bu qalanı mühasirədə saxlamış və Həmzə xan dəniz yolu ilə Şirvana qaçmışdır.
Qalaya şimal tərəfdən ancaq bir yol var. Gözətçi və sərkərdənin müşahidəsi üçün düzəldilmiş xüsüsi yerlər maraq doğurur. Qalanın dəniz səviyyəsindən 2000 metr yüksəklikdə olması onun yadelli işğalçılardan mühafizə məqsədilə tikildiyini söyləməyə əsas verir. Yerli xalqda olan inanca görə, Şindan qalası Babəkin qalalarından biridir. Ona görə də bu gün Astarada “Şindan” qalasının adı ilə bağlı mehmanxana, ticarət mərkəzi, rəqs qrupu, musiqi ansamblı, el aşığı qrupu və s. var.
Azərbaycanın qədim guşələrindən biri kimi Astara əsrlər boyu müharibə meydanı olmuşdur. Heç də təsadüfi deyildir ki, 1638-ci ildə Astarada olmuş məşhur alman səyyahı Adam Oleari yazırdı: “Astaralılar həmişə silahı hazır saxlayırlar”.
“Fələyin dərzisi elə bir köynək tikməmişdir ki…”
Rayonun Ərçivan kəndində 1499-cu ildə əsası qoyulmuş Məhəmməd Hənəfiyyə məscidi Şah Ismayıl Xətai tərəfindən ziyarət edilmişdir. Həmin kənddə XIX əsrə aid Kərbəlayi Həmid Abdulla hamamı, Pensər kəndində Məşədi Abutalıb hamamı, Hacı Teymur və Hacı Canbaxış məscidləri diqqəti cəlb edir.
Astarada IX-XIII əsrlərin yadigarı, Azərbaycan xalqının qədim mədəniyyətini və tarixini özündə əks etdirən Şeyx Məhəmməd Zalani, Şeyx Məhəmməd Dilimi, Şeyx Nəsrullah, Baba Rəsul, Baba Cəbrayıl, Baba Misi, Baba Məhəmməd, Seyid Camal, Sultan Əhməd Ibn Kərim, Seyid Kərim, Qırx Övliya, Xudavənd Xatun, Gəzəndaş və başqa onlarla ziyəratgahlar, pirlər, ocaqlar var. Maşxan kəndindəki Seyid Əhmədin məzar daşının XIV əsrə aid olması tanınmış tarixçi Məşədi Xanım Nemətova tərəfindən 1956-cı ildə tədqiq edilmişdir. O, məzar daşının üzərində bu ifadələrin yazılmasını müəyyən etmişdir: “Fələyin dərzisi elə bir köynək tikməmişdir ki, onu hamı axıra qədər geyə bilsin”.
Bakı-Astara yolundan 24 km. dağlara doğru ölkəmizin cənub bölgəsinin arxeoloji baxımdan maraq doğuran mühüm ərazilərindən biri də Astaranın Sım kəndidir. Sımın ərazisində 70-ə yaxın bum-buz suyu olan bulaqlar, hündürlüyü – biri 30, digəri isə 25 metrə yaxın olan 2 şəlalə, yaşı 1000 ilə yaxın olan müxtəlif növ ağaclar vardır.
Kəndin qəribəliklərindən biri də ondadır ki, hər tərəfi daşlı-qayalı olsa da bu ərazidə sıx meşəliklər mövcuddur. Kəndin qədim yaşayış məskəni olduğunu göstərən amillərdən biri burada 20-yə yaxın qədim qəbiristanlığın olmasıdır. Bunlardan ən tanınmışları ?Səqülüstun?, ?Ambuhüni? və başqalarıdır. Bunlar haqqında kənd camaatı arasında yayılan bir çox rəvayətlər də vardır.
Müəyyən araşdırmalar göstərir ki, Sımda yaşayış eramızdan əvvələ aid edilir. Kənddə yerləşən qədim qəbiristanlıqlar, daşdan salınmış oturacaqlar, daş hovuz, daş sarayın izləri, daş üzərində hələ də sirri açılmamış təsvirlər, daş həbsxana, Əlürd mağaraları, buzxanalar və s. bunu deməyə əsas verir. Kənd tarixçilərinin dediklərinə görə, bu kənddə yaşayışın 2 və ya 3 min il əvvələ aid olması danılmazdır. Kənddən tapılan və Astara Diyarşünaslıq muzeyində saxlanılan daş və tunc alətlər də buna əsas verir.
Bölgənin “möcüzələri”
Sım kəndində 2 möcüzəli buzxana var ki, havada istilik artdıqca buzxanada soyuqluq artır və zınqırovlar əmələ gəlir, hava soyuduqca buzxanada zınqırovlar əriyir və istilik müşahidə olunur. Kənd camaatı tərəfindən buzxana təbii soyuducu da adlandırılır. Keçmişdə insanlar əldə etdikləri ərzaqları da burada saxlayarmış.
Kiçik Sım kəndinin ərazisində qədimdən qalma 7 dəyirmanın mövcud olması,ÿSımın böyük yaşayış məskəni olduğunu göstərir.
Kəndə gedən yolun üzərində müxtəlif növ müalicəvi əhəmiyyətli bitkilər, VI əsrə aid yumurta sarısının əhənglə qarışığından hazırlanan 3 qədim körpü, müalicəvi əhəmiyyətli kükürdlü bulaqlar, “Əliçapan” adlı qayalıq və s. mövcuddur.
“Şeyx Nəsrulla” ziyarətgahı Astara rayonun Sipyət kəndində, Bakı-Astara əsas yolundan təqribən 30 km, əhalinin yaşayış yerindən isə təqribən 4 km. aralıqda yerləşir. Ziyarətgah XIV-XV əsrlərə aid dövrləri əhatə edir. Ərazidə həmin dövrlərin görkəmli və müdrik şəxsiyyətləri Şeyx Nəsrulla, Şeyx Mirabbas, Şeyx Vəliəddinin qəbirləri var. Ziyarətgah ərazisində yerləşən bulaqdan yuxarıda kiçik bir təpə var ki, yaşlılar tərəfindən bu təpədə məscidin olması söylənilir. “Şeyx Nəsrulla” ziyarətgahı ərazisində ağır çəkiyə malik namaz daşı var. Ziyarətə gələnlər bu daş üstündə namaz qılırlar. Talış bölgəsində əfsanəvi səciyyə daşıyan gəlin daşları da bu ərazidə yerləşir.
Şeyx Zahid ocağı Şıxəkəran kəndində XV əsrə aid orta əsr abidəsidir. Şah Ismayıl Xətainin ana babası olan Şeyx Zahidin uyuduğu məzar hal-hazırda müqəddəs məkana – ziyarətgaha çevrilmişdir. Ziyarətgahın ərazisində bir neçə qədim qəbir abidəsinin yerləşməsi də maraq doğurur.Mamusta kəndində tapılan gil tütək hal-hazırda Səpnəkəran kəndində el sənətkarı Surxay Əliyevin evində saxlanılır. Palıd qozasına oxşar gil tütək arxeoloqlar tərəfindən 4-4,5 milyon il öncəyə aid edilir. Regiona gələn turistləriÿ evində qonaqpərvərliklə qarşılayan Surxay kişi bu alət haqqında qonaqları məlumatlandırır. O, bu musiqi alətində bir sıra musiqi nömrələrini məharətlə ifa edir.
“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu
KIV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir
